Bahasytitan garyndysykilogramy üçin 200 bilen 400 dollar aralygynda, harby titan ergininiň bahasy bolsa iki esse gymmat. Onda titanium näme? Garylandan soň näme üçin beýle gymmat?
Ilki bilen titanyň çeşmesine düşüneliň. Titan esasan ilmenitden, rutile we perowskitden gelýär. Kümüş-ak metal. Titan işjeň tebigaty we eritmek tehnologiýasyna bildirilýän ýokary talaplar sebäpli adamlar uzak wagtlap köp mukdarda titani öndürip bilmediler, şonuň üçin ol "seýrek" metal hökmünde hem klassifikasiýa edildi.
Aslynda adamlar 1791-nji ýylda titany tapdylar, ýöne birinjisiarassa titan100 ýyldan gowrak wagt geçen 1910-njy ýylda öndürildi. Esasy sebäbi, titanyň ýokary temperaturada örän işjeň bolmagy we kislorod, azot, uglerod we beýleki elementler bilen birleşmegi aňsatdyr. Arassa titany çykarmak üçin gaty agyr şertler gerek. Şeýle-de bolsa, Hytaýyň titanium önümçiligi geçen asyrda 200 tonnadan häzirki wagtda 150 000 tonna çenli artyp, häzirki wagtda dünýäde birinji ýerde durýar. Onda, titan gaty gymmat bolanda nirede ulanylýar?
1. Titan senetleri.Titan ýokary dykyzlyga eýe we poslama garşy, esasanam oksidlenip bilýän we reňkli. Ajaýyp bezeg täsiri bar we hakyky altyndan has arzandyr, şonuň üçin hakyky altyny senetçilik keramikasy, gadymy binalar we gadymy binalary bejermek, açyk at ýazgylary we ş.m. çalyşmak üçin ulanylýar.
2. Titan şaý-sepleri.Titan hakykatdanam durmuşymyza ýuwaşlyk bilen girdi. Gyzlaryň geýýän arassa titandan ýasalan şaý-sepler. Bu täze şaý-sepleriň iň uly aýratynlygy saglyk, howpsuzlyk we daşky gurşawy goramakdyr. Adam derisine we bedenine zyýanly maddalar öndürmez we "ýaşyl şaý-sepler" diýilýär.
3. Titan äýnek. Titan polatdan has köp deformasiýa garşy durmak ukybyna eýedir, ýöne agramy poladyň göwrüminiň diňe ýarysyna deňdir. Titan äýnekleri adaty metal äýneklerden tapawudy ýok, ýöne aslynda ýeňil we rahat, beýleki metal äýnekleriň sowuk duýgusy bolmazdan, ýyly we ýylmanak degmek bilen. Titan çarçuwalary adaty metal çarçuwalardan has ýeňil, uzak wagtlap ulanylandan soň deformasiýa bolmaz we hili has kepillendirilýär.
4. Howa giňişliginde, häzirki uçar göterijilerinde, raketalarda we raketalarda köp polat titanium erginleri bilen çalşyryldy. Käbir adamlar polat plitalar we titanium erginleri bilen kesiş synaglaryny geçirdiler, deformasiýa we ýeňil agramyna garşylygy sebäpli. Kesmek prosesinde titanyň öndürýän uçgunlarynyň birneme üýtgeşikdigi ýüze çykaryldy. Polat tabak altyn, titanyň garyndysynyň uçgunlary akdy. Bu, esasan, kesiş döwründe titanyň ergininiň öndürýän ownuk bölejikleri bilen baglanyşyklydyr. Howada öz-özünden ot alyp, ýagty uçgunlary çykaryp bilýär we bu uçgunlaryň temperaturasy polat plastinka uçgunlaryndan has ýokary, şonuň üçin titanium tozy raketa ýangyjy hökmünde hem ulanylýar.
Statistikalara görä, dünýäde nawigasiýa üçin her ýyl 1000 tonnadan gowrak titanium ulanylýar. Titan kosmos materiallary hökmünde ulanmakdan başga-da, suwasty gämilerini ýasamak üçin hem ulanylýar. Kimdir biri titany deňziň düýbüne gark edip, bäş ýyldan soň çykarylanda asla poslamandygyny görüpdir, sebäbi titanyň dykyzlygy bary-ýogy 4,5 gram, kub santimetrdäki güýç metallaryň arasynda iň ýokarydyr we 2500 atmosfera basyş edip bilýär. Şonuň üçin titanium suwasty gämileri 4500 metr çuň deňizde ýüzüp bilýär, adaty polat suwasty gämileri bolsa 300 metre çenli çümüp bilýär.
Titan ulanylyşy baý we reňkli wetitanium erginlerilukmançylykda hem giňden ulanylýar we stomatologiýa, plastiki hirurgiýa, ýürek klapanlary, lukmançylyk enjamlary we ş.m. ulanylýar. Şeýle-de bolsa, bazardaky titanium önümleriniň häzirki bahasy umuman ýokary, bu bolsa köp sarp edijini uzaklaşdyrýar. Onda bu ýagdaýa näme sebäp bolýar?
Titan baýlyklaryny gazyp almak we peýdalanmak gaty kyn. Ilmenit çäge känleriniň meniň ýurdumda paýlanyşy dargady, titanyň baýlygynyň konsentrasiýasy pes. Birnäçe ýyllap gazylyp alynandan we ulanylandan soň, ýokary hilli we uly göwrümli çeşmeler gazyldy, ýöne ösüş esasan raýat magdanlaryna esaslanýanlygy sebäpli, uly göwrümli ösüşi we peýdalanmagy döretmek kyn.
Titan islegi gaty güýçlidir. Metal materialyň täze görnüşi hökmünde titan aerokosmosda, gurluşykda, ummanda, ýadro energiýasynda we elektrik energiýasynda giňden ulanyldy. Countryurdumyň ähliumumy milli kuwwatynyň yzygiderli gowulaşmagy bilen titanyň sarp edilmegi hem çalt ösüş tendensiýasyny görkezdi.
Titan öndürmek kuwwaty ýeterlik däl. Häzirki wagtda dünýäde titanium öndürip biljek senagat taýdan ösen ýurtlar az.
Titan gaýtadan işlemek kyn.
Gubka titandan titandan ingotlara, soňra bolsa titanium plitalaryna çenli onlarça amal gerek. Titanyň eremegi polatdan tapawutlanýar. Eremegiň tizligini, naprýa .eniýesini we tokyny gözegçilikde saklamaly we düzümiň durnuklylygyny üpjün etmeli. Köp we çylşyrymly prosesler sebäpli gaýtadan işlemek kyn.
Arassa titanium ýumşak we adatça titanium önümleri hökmünde ulanmak üçin amatly däl. Şonuň üçin metal häsiýetlerini gowulandyrmak üçin beýleki elementleri goşmaly. Mysal üçin, awiasiýa pudagynda köplenç ulanylýan titanium-64, metal häsiýetlerini gowulandyrmak üçin köp mukdarda beýleki elementleri goşmaly.
Titan ýokary temperaturada galogenler, kislorod, kükürt, uglerod, azot we beýleki elementler bilen güýçli reaksiýa berýär. Şonuň üçin titanyň eremegi hapalanmazlyk üçin wakuumda ýa-da inert atmosferada amala aşyrylmalydyr.
Titan işjeň metal, ýöne ýylylyk geçirijiligi pes, bu beýleki materiallar bilen kebşirlemegi kynlaşdyrýar.
Gysgaça aýtsak, titanium erginleriniň bahasyna täsir edýän köp faktor bar, şol sanda medeni gymmatlyk, isleg, önümçilik kynçylygy we ş.m. Şeýle-de bolsa, ylym we tehnologiýanyň üznüksiz ösmegi bilen geljekde önümçiligiň kynlygy kem-kemden peselip biler.
Iş wagty: -20anwar-02-2025